Tworzywo w sztuce ma zasadnicze znaczenie, bo staje się językiem artysty. Jest medium i w znacznym stopniu to ono decyduje, czym będzie dzieło. Za odkrywców przepisu na farbę olejną uważa się braci van Eyck, a początki malarstwa olejnego datuje się na pierwszą połowę XV wieku. Z rozwojem tej techniki wiąże się również narodziny impresjonizmu. Artyści od stuleci cenią farby olejne za tłustą konsystencję i świetlistość, bowiem nadają się one zarówno do kryjących impastów, jak i lekkich laserunków.
Pierwsze były tempery
W średniowieczu i wcześniej malarze powszechnie używali farb temperowych, które powstawały po wymieszaniu pigmentu z żółtkiem jaja (lub innym emulgatorem) i wodą. Ostatnim z wielkich, którzy malowali tylko temperami, był Botticelli, a jego „Narodziny Wenus” z 1483 roku to najczęściej przywoływany przykład wybitnego dzieła wykonanego tą techniką. Obecnie farby temperowe nadal są stosowane, a wytwarza się je z różnymi spoiwami – bywają gumowe, kazeinowe, żywiczne i inne. Jajeczne służą nadal – na przykład do pisania ikon. Jednak to malarstwo olejne jest dzisiaj powszechniejsze.
Narodziny malarstwa olejnego
Farby olejne otrzymano poprzez zmieszanie pigmentu z olejem lnianym, który był jednym ze składników tempery, oraz z żywicą. Dzięki nowemu tworzywu prymitywiści niderlandzcy łatwiej oddawali detale. Jednym z pierwszych słynnych dzieł namalowanych techniką olejną jest „Portret małżonków Arnolfinich” Jana van Eycka. Artysta nie używał farb kryjących, nakładał na powierzchnię obrazu kolejne laserunki. Półkryjące i kryjące farby olejne po mistrzowsku wykorzystywał Rembrandt. Główne sceny i postacie na wielu jego obrazach namalowane są grubą, modelowaną pędzlem warstwą, a tło i elementy poboczne – laserunkiem, który pozwala wydobywać światłocienie i daje efekt głębi na obrazie.
Receptura farb olejnych nie zmieniła się przez ponad trzy wieki. Ważną nowością było na początku XX wieku udostępnienie ich w tubach ołowiano-cynowych, co ułatwiło malowanie w plenerze i prawdopodobnie przyczyniło się do rozkwitu impresjonizmu. Aby obniżyć koszty produkcji, część pigmentów naturalnych zastępuje się sztucznymi. Pod koniec XX wieku powstały farby olejne wodorozcieńczalne.
Laserunek i alla prima – podstawowe techniki malarstwa olejnego
Obecnie stosowane są dwie techniki malowania farbami olejnymi: klasyczna – laserunkowa i alla prima, polegająca na położeniu jednej, nieraz dość grubej, warstwy farby. Technika klasyczna, czyli warstwowa, jest kontynuacją metody temperowej i polega na nakładaniu na płótno wielu warstw farb. Kolejno aplikowane są grunt, podmalówka (temperowa lub olejna, cienka), imprimitura wykonana werniksem lub szelakiem i wreszcie warstwy właściwych barw (od kilku do kilkunastu). Efektem tej metody jest kunsztowna głębia kolorów. Technika alla prima sprowadza się do położenia pojedynczej, czasem bardzo grubej warstwy farby na zagruntowane płótno. Obraz wykonany alla prima schnie dużo dłużej, ale ma bogatą fakturę, często widoczne są na nim pociągnięcia pędzla lub szpachli. W ten sposób malowano od XVIII wieku i początkowo stosowali go tylko mistrzowie. Technika ta była popularna w XIX wieku, a jej odmianą jest pointylizm zapoczątkowany przez George’a Seurata i kontynuowany przez postimpresjonistów, między innymi Vincenta van Gogha.
W nagłówku fragment obrazu: Marek Okrassa, Nocna kąpiel, 2022, olej na płótnie 90×100 cm
